Herinneringen aan historische gebeurtenissen kunnen pijnlijk zijn en ingewikkeld. Stel dat je in een oud huis woonde waar een joodse familie heeft gewoond tot haar deportatie en moord door de nazi's, zou je dan een manier kunnen bedenken om de herinnering aan deze familie en deze gebeurtenissen levend te houden? Voor welke manier zou jij als nieuwe bewoner kiezen? Zie bron 1 tot en met 3 over Stolpersteine, de actie van de Amsterdamse krant het Parool en het Joods monument en laat je door deze initiatieven inspireren.

In de eerste pagina's van het boek beschrijft Mulisch het onderwerp van zijn roman. Hij zegt over Eichmann, dat hij vervreemd is van het leven op aarde en vooral van de dood op aarde. Anders had hij niet kunnen doen wat hij deed, namelijk vijf miljoen joden vermoorden (p. 9). Even verder zegt Mulisch, dat Eichmanns daden aan gene zijde van berouw, wroeging of schuldgevoel liggen, zij (die daden) staan in geen enkele verhouding tot enig woord of begrip.

Laten we eens stilstaan bij andere kunstenaars die net als Mulisch trachten in een kunstvorm uitdrukking te geven aan datgene wat er gebeurde in de Tweede Wereldoorlog, en met name de moord op de joden.

Vraag 1

Bestudeer de bronnen 4 tot en met 6. Zoek zo nodig achtergrondinformatie over makers en kunstwerk op en over de wijze waarop hun werk ontvangen is. Concentreer je op de wijze waarop dit kunstwerk vorm heeft gekregen en op de eventuele boodschap van de maker. Maak aantekeningen.

Vraag 2

Vergelijk de kunstwerken met elkaar en met het verslag van Mulisch. Wat is de intentie, bedoeling vanwaaruit de makers schiepen? Tegen welk probleem lopen de vier kunstenaars aan bij hun opdracht om vorm te geven aan de moord op de joden?

Vraag 3

Welke oplossingen hebben ze ieder op hun manier gevonden om met dit probleem om te gaan of het zelfs op te lossen?

Vraag 4

Vertel iets over de manier waarop de kunstwerken werden ontvangen. Was men onverdeeld enthousiast, of waren er kritische geluiden? Voor kritiek op Mulisch: zie pagina 205 en verder van De zaak 40/61.

Vraag 5

Hoe vind je de oplossingen of de weerlegging van de kritiek van de kunstenaars? Zijn deze pogingen geslaagd te noemen? Waarom wel/niet?

Vraag 6

Welke manier van vormgeven aan deze onuitsprekelijke massamoord heeft jouw voorkeur en waarom? Of ken je zelf een ander kunstwerk dat uitdrukking geeft aan de moord op de joden en dat op jou meer indruk heeft gemaakt?

Vraag 7

Waarom doet Mulisch zoveel moeite om met woorden een beeld te scheppen van het proces en van Eichmann? Wat is zijn uiteindelijke boodschap in dit boek, een boodschap die meer zegt over ons dan over Eichmann? Zou je deze boodschap ook als thema van het boek kunnen beschouwen? Onderbouw je keuze.